By Na web stranici El Mundo Sefarad (koju uređuju pripadnici sefardske skupine Židova uz naznaku kako je riječ o “stranici posvećenoj prošlosti, sadašnjosti i budućnosti Jevreja bivše Jugoslavije”; vidi: http://elmundosefarad.wikidot.com/) nalazimo prilično detaljne popise mjesta, informacije, fotografije i video zapise vezano za povijest židovskog naroda, te njihovu populaciju i baštinu uključujući i vjerski život u mjestima u Srbiji i drugim zemljama s područja bivše Jugoslavije.
Izvor jednim dijelom obrađuje i povijest Židova u Vojvodini, a sadrži i brojne navode o tamošnjim sinagogama i o sudbini ovih vjerskih objekata. Preko 90% sinagoga srušeno je, prenamijenjeno ili na neki drugi način stavljeno izvan uporabe u vrijeme komunističke (Titove) vlasti, iako postoji uvriježeno shvaćanje kako su uništavane isključivo od okupacijskih snaga tijekom Drugog svjetskog rata.
Komunističke laži demantiraju podaci iz židovskih izvora
Ovdje će biti navedene činjenice sadržane u dva židovska izvora (jednoga s naznačene web stranice i drugoga koji sadrži materijal što ga je izradio jedan autor za izložbu o židovskoj baštini u Vojvodini održanoj 2016. godine u Novom Sadu). Za većinu popisanih sinagoga postoje podaci o godini izgradnje (odnosno uspostave u postojećim zgradama) i godini nestanka (bilo da su srušene, konfiscirane, prenamijenjene, prodane, prepuštene zubu vremena ili na drugi način stavljene izvan uporabe – odnosno da su se ta zdanja prestala koristiti kao židovski vjerski objekti), a za neke ne, ali unatoč tomu riječ je o dragocjenoj građi koja preko sudbine židovskih sinagoga govori i o položaju ovog naroda u Vojvodini tijekom Drugog svjetskog rata i poraća.
Evo tih podataka:
Ada – sinagoga je 1973. godine srušena a na tom mjestu izgrađena stambena zgrada; Bač – postojala od 1750. do 1980. godine (srušena); Bačka Palanka – postojala od 1806. do 1956. godine (srušena); Bačka Topola – postojale su dvije sinagoge. Jedna se poslije Drugog svjetskog rata koristila kao skladište Narodnog odbora i pedesetih godina je srušena. Druga zgrada i danas postoji i u njoj je Narodna biblioteka; Bački Brestovac –
Publikacija koju je izdala Jevrejska opština Novi Sad u povodu izložbe organizirane u ovom gradu 2016. godine, sadrži dragocjene podatke o sinagogama u Vojvodini
(Izvor za fotografiju: http://jevrejskadigitalnabiblioteka.rs/bitstream/handle/123456789/1491/SinagogeUVojvodiniOCR.pdf.jpg?sequence=2&isAllowed=y)
podignuta oko 1880. godine, srušena 1948. godine; Bačko Gradište – postojala od 1890. do 1955. godine (srušena); Bački Petrovac – postojala od 1905. do 1962. godine (srušena); Bačko Petrovo Selo – prva sinagoga postojala od 1854. do 1950. godine, druga sinagoga postojala od 1905. do 1951. godine; Bajmok – postojala od 1896. do 1948. godine (srušena); Banatsko Aranđelovo -postojala od 1880. do 1948. godine (srušena); Begejci – postojala od 1870. do 1941. godine; Bela Crkva – postojala od 1848. do 1950. godine (srušena); Beodra – postojala od 1880. do 1941. godine; Bezdan – postojala od 1807. do 1948. godine (srušena); Crvenka – nema podatka o nastanku; postojala do 1948. godine (srušena); Čantavir – srušena 1950. godine; Čoka – postojala od 1900. do 1941. godine; Čonoplja – postojala od 1763. do 1948. godine (srušena); Čurug – postojala od 1880. do 1950. godine (srušena); Debeljača – postojala od 1895. do 1941. godine; Đurđevo – postojala od 1900. do 1948. godine (srušena); Ečka – postojala od 1870. do 1941. godine; Feketić – postojala od 1900. do 1948. godine (srušena); Gospođinci – postojala od 1900. do 1948. godine (srušena); Horgoš – postojala od 1910. do 1948. godine (srušena); Inđija – postojala od 1903., oštećena u ratu od podmetnutog požara, srušena poslije 1945.; Kanjiža – postojala od 1861. do 1948. godine (srušena); Kikinda – postojala od 1880. do 1955. godine (srušena); Kisač – srušena 1948.; Kovilj – poslije rata pretvorena u stambenu zgradu; Kula – postojala od 1861. do 1948. godine (srušena); Mali Iđoš – srušena 1948.; Martonoš – postojala od 1800. do 1949. godine (srušena); Mokrin – postojala od 1876. do 1941. godine; Mol – postojala od 1877. do 1960. godine (srušena); Novi Bečej – postojala od 1865. do 1947. godine (srušena); Novi Kneževac – postojala od 1910. do 1948. godine (srušena); Pačir – postojala od 1850. do 1948. godine (srušena); Padej – postojala od 1880. do 1947. godine (srušena); Pančevo – postojala od 1902. do 1954. godine (srušena); Pivnice – postojala od 1900. do 1944. godine; Prigrevica – postojala od 1880. do 1948. godine, kad je srušena, a uništeno je i postojeće židovsko groblje; Ratkovo – postojala od 1870. do 1948. godine (srušena); Ruma – postojala od 1935. do 1943. godine; Riđica – postojala od 1900. do 1948. godine; Senta – postojale su dvije sinagoge. Poslije 1950. godine velika sinagoga je srušena, a ortodoksna (sefardska) pretvorena u sportsku dvoranu; Silbaš – postojala od 1900. do 1948. godine; Sivac – postojala od 1878. do 1948. godine (srušena); Sonta – postojala od 1900. do 1948. godine; Srbobran – postojala od 1900. do 1956. godine (srušena); Sremska Mitrovica – postojala od 1904. do 1942. godine; Stanišić – postojala od 1870. do 1950. godine (srušena); Stara Moravica – srušena 1963. godine; Stara Pazova – postojala od 1903. do 1942. godine; Stari Bečej – postojala od 1883. do 1962. godine (srušena); Šid – postojala od 1900. do 1942. godine; Temerin – postojala od 1878. do 1947. godine (srušena); Titel – postojala od 1900. do 1950. godine (srušena); Tovariševo – postojala od 1900. do 1948. godine; Vrbas – postojala od 1914. do 1948. godine (srušena); Vršac – postojala od 1828. do 1966. godine (srušena); Žabalj – postojala od 1904. do 1950. godine (srušena); Zrenjanin – postojala od 1896. do 1941. godine
(Vidi: https://jewish–heritage–europe-eu.translate.goog/serbia/heritage-and-heritage-states/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=hr&_x_tr_hl=hr&_x_tr_pto=nui,sc,elem; također: Goran Levi, Sinagoge u Vojvodini kojih više nema. Spomenica minulog vremena, Jevrejska opština – Novi Sad, 2016.; također: http://jevrejskadigitalnabiblioteka.rs/bitstream/id/4679/SinagogeUVojvodiniOCR.pdf; stranice posjećene 1. 10. 2021.)
Sumirajući navedene podatke, vidimo kako je:
- godine nestalo 7 sinagoga; 1942. godine njih 3; 1943. godine još 1 i 1944. godine također 1.
Dakle, tijekom cijelog Drugog svjetskog rata u Vojvodini je nestalo ukupno 12. sinagoga (do kraja 1945. godine u navedenom izvoru nije zabilježen ni jedan takav slučaj), a budući da su neke od njih stradale i u savezničkim bombardiranjima ili su podaci o rušiteljima nepoznati, broj sinagoga koje su uništene od strane okupatorskih vojski i njihovih domaćih pomagača je svakako manji od toga.
Velebno zdanje sinagoge u Pančevu (izgrađena 1902., srušena 1954. godine – prema nekim podacima 1956. godine), ostaci građevine izgorjeli u podmetnutom požaru 2007. godine; slika desno
(Izvor za fotografije: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Sinagoga_u_Pan%C4%8Devu.jpg/800px-Sinagoga_u_Pan%C4%8Devu.jpg; https://i0.wp.com/www.pancevo.city/wp-content/uploads/2018/10/sinagoga-05.jpg?w=640&ssl=1)
Kad je u pitanju razdoblje nakon rata u kojem su svoju apsolutnu vlast u državi uspostavili Tito i KPJ, stanje je sljedeće:
Godine 1945. i 1946. nije zabilježeno uništavanje sinagoga; 1947. godine nestalo ih je 3; 1948. godine nestalo ih je 24; 1949. godine nestalo ih je 1; 1950. godine nestalo ih je 7; 1951. godine nestalo ih je 1; 1954. godine nestalo ih je 1; 1955. godine nestalo ih je 2; 1956. godine nestalo ih je 2; Godine 1960. nestalo ih je 1; Godine 1962. nestalo ih je 3; Godine 1963. nestalo ih je 1; Godine 1966. nestalo ih je 1; Godine 1973. nestalo ih je 1; Godine 1980. nestalo ih je 1.
Napomena: Za jednu sinagogu piše kako je “srušena poslije 1945. godine”, a za tri sinagoge stoje navodi kako su “srušene 50-ih godina”. Ovdje također među srušene sinagoge treba dodati onu u Zemunu koja je bila oštećena u savezničkom bombardiranju 1944. godine, ali umjesto da je obnovljena, komunističke vlasti su je 1947. godine srušile.
(Vidi: http://www.beograd.rs/lat/upoznajte-beograd/1406-jevrejska-verska-zajednica_2/; stranica posjećena 1. 10. 2021.)
Na str. 59 – 61. jednoga od ovdje citiranih izvora nalazi se i skupni popis sinagoga u Vojvodini razvrstanih po regijama (Bačka, Banat, Srijem).
Na popisu za Bačku evidentirane su ukupno 53 sinagoge od kojih je (kako se navodi) u poratnom razdoblju srušeno njih 40, dok za 2 ne postoje točni podaci o godini rušenja, za 10 sinagoga se navodi kako zgrade postoje ali nisu u funkciji kao židovski vjerski objekti, dok se samo za jedan molitveni dom (u mjestu Pivnice – kod Bačke Palanke gdje dakle, nije ni postojala sinagoga nego molitveni dom u jednoj privatnoj kući) navodi da je srušen tijekom Drugog Svjetskog rata (1944. godine), ali se nigdje (pa ni naprijed u opisu pod red. br. 32, str. 29.) ne navodi tko ga je i kako srušio. Prema ovim podacima, tijekom Drugog svjetskog rata, u Bačkoj okupatorske snage i njihovi domaći pomagači nisu srušili ni jednu sinagogu, dok je u vrijeme komunističke vlasti (od 1947. do 1980. godine) srušeno njih 40, najveći broj između 1947. i 1950. godine.
Za Banat (str. 60.) isti izvor navodi ukupno 16 sinagoga, od čega za njih 7 stoji kako su srušene 1941. godine, za 8 da su srušene u vrijeme komunističke Jugoslavije (od 1947. do 1966.), dok za jednu (u Melencima) nema podataka.
Što se Srijema tiče (koji je – da ponovimo za svaki slučaj) tijekom Drugog svjetskog rata bio u sastavu NDH, dakle, nominalno pod vlašću ustaša, navodi se ukupno 7 sinagoga, od kojih se za njih 5 tvrdi kako su srušene 1942/43. godine (s tim što se u opisu na str. 54 navodi se kako je sinagoga u Inđiji “stradala u vrijeme okupacije od podmetnutog požara” – te da su ova zgrada i stan rabina srušeni 1947. godine) dok su dvije ostale čitave (u Zemunu i Erdeviku). Ni za jednu od sinagoga ne navodi se tko ju je i kako srušio, pa se u tom kontekstu ne spominju ni ustaše.
Raspoloživi podaci (iz izvora same židovske zajednice) uz neka manja odstupanja u samim izvorima govore kako je u vrijeme Titove komunističke vlasti koja se dičila svojom demokracijom, pravednošću i zaštitničkim odnosom prema nacionalnim, etničkim i vjerskim zajednicama i manjinama, od ukupno 76 sinagoga (53 u Bačkoj, 16 u Banatu, 7 u “istočnom Srijemu”) u razdoblju od 1947. do 1980 godine u Vojvodini nestalo najmanje 53 sinagoge – od kojih je velika većina od preko 90% (49) srušena od strane “narodne vlasti” ili pod njezinim izravnim pritiskom, dok su druge konfiscirane, prenamijenjene, prodane ili zapuštene do urušavanja. Dakle, riječ je o brojčano neusporedivo većoj devastaciji u vrijeme komunističke Jugoslavije, nego su je provodili okupatori i njihovi suradnici tijekom rata.
(Vidi: Goran Levi, Sinagoge u Vojvodini kojih više nema. Spomenica minulog vremena, Jevrejska opština – Novi Sad, 2016:; http://jevrejskadigitalnabiblioteka.rs/bitstream/id/4679/SinagogeUVojvodiniOCR.pdf; stranica posjećena 1. 10. 2021.)
Zašto židovski autori izbjegavaju jasnu osudu zlodjela Titovog režima?
Jako je zanimljivo, međutim, da te činjenice o masovnoj devastaciji židovskih bogomolja u Titovoj Jugoslaviji izrijekom ne spominje ni jedan židovski izvor, iako mnogi od njih taksativno navode podatke iz kojih slijedi takav zaključak.
Evo što kaže autor publikacije iz kojih dijelom potječu i brojke prezentirane u ovom članku (dobro pazeći kako ne bi izrekao istinu o jugoslavenskom komunističkom režimu i nedjelima što su ih počinili u odnosu na Židove i njihove bogomolje):
“U Vojvodini su sinagoge najviše građene posle 1867. godine kada religije i narodnosti u Austrougarskoj monarhiji dobijaju ravnopravnost i tada su izgrađene najlepše i najveće sinagoge. Upravo te građevine – sinagoge građene su i opremane uz velike napore i odricanja vernika.
Međutim, sudbina tih sinagoga, nažalost, bila je surova. II svetski rat je naneo velike tragedije usled čega su iščezle čitave generacije Jevreja. Okupator je zajedno sa domaćim izdajnicima bezdušno uništavao i pljačkao zgrade sinagoga u Banatu i Sremu. One sinagoge koje su ostale neporušene posle Drugog svetskog rata, a takvih je bilo u Bačkoj, stradale su pod novim režimom koji je dozvolio da se te lepe zgrade, biseri arhitekture, neodgovomo i nepromišljeno poruše i tako izbrišu poslednji tragovi kulturne i materijalne baštine jedne populacije u Vojvodini.
(…) Oduzeli su im građanska prava, oduzeli su im imovinu, oduzeli su im pravo na život, i na kraju porušili spomenice minulog vremena, molitvene hramove, mesto gde su se molili, učili mlade veri u život, sklapali brakove, opraštali se od najmilijih – srušili sinagoge.”
(Vidi: isto – )
Doista je teško razumjeti taj sentiment židovskih intelektualaca i autora prema propalom jugoslavenskom komunističkom sustavu. Kako je vidljivo i ovdje se sva kritika svodi na to kako su “one sinagoge koje su ostale neporušene poslije Drugog svetskog rata…stradale pod novim režimom“, ali se stavlja u kontekst toga kako je “okupator je zajedno sa domaćim izdajnicima bezdušno uništavao i pljačkao zgrade sinagoga u Banatu i Sremu“, pa ispada da su komunisti nakon rata samo završili ono što je okupator započeo – no, na njihov se račun ne izriču nikakve teške riječi, iako je iz navedenih činjenica posve jasno što se dogodilo sa sinagogama poslije 1945. godine. Očito, prema shvaćanjima Gorana Levija i njemu sličnih, to što su Titovi komunisti uništili (srušili, devastirali, oduzeli, zapustili ili na drugi način stavili izvan uporabe) 90% židovskih sinagoga i ne zaslužuje baš neku jasnu, oštru i nedvojbenu osudu. Jednako tako, autor je – da je držao do istine i činjenica – sasvim određeno morao napisati tko su oni koji su Židovima nakon 1945. godine “oduzeli građanska prava, oduzeli imovinu, oduzeli pravo na život, i na kraju porušili spomenice minulog vremena, molitvene hramove, mesto gde su se molili, učili mlade veri u život, sklapali brakove, opraštali se od najmilijih – srušili sinagoge”.
Nadajmo se kako nakon objave ovih materijala navedeni židovski izvori neće biti optuženi za “reviziju povijesti” – što je inače etiketa kojom se jednako služe i srpski fašisti i hrvatski “antifašisti”, neokomunisti, samozvani liberali i anarhisti kad žele ušutkati glas istine i zamagliti činjenice.
Istina je voda duboka…i komu je do nje stalo uvijek je pronađe.
- kraj
Zlatko Pinter
